Pontos Rumlarının Yerleştikleri Yerler

Sam Topalidis (Pontus Tarihçisi) 2018

Çeviri: Anna Turpidis

Giriş

Helenler Karadeniz çevresinde (Resim 1) İ.Ö. 7.yy civarında bugünkü Gürcistan, güney Rusya, Ukrayna ve Anadolu’nun kuzey doğusunda (Pontus) koloniler kurdular. Batı Anadolu kıyısındaki (İyonya) Rum yerleşimi Milet kolonileşme hareketinin ana aktörüydü.

Rumlar, Pers, Helenistik, Roma, Bizans, Selçuk Türkleri ve Osmanlı Türkleri dönemlerinde Pontus’ta yaşamaya devam ettiler. 18.yy’dan itibaren Rumlar Pontus’tan başta günümüz Gürcistan’ına ve güney Rusya’ya (Karadeniz çevresine) göç etmeye başladılar. Daha sonra, Yunan ordularının 1922 Ağustos’unda Anadolu’da aldıkları yenilgi ve Ocak 1923’te yürürlüğe güren Lozan Antlaşması’nın bir parçası olan zorunlu nüfus mübadelesini takip eden süreçte, Rumlar (Pontus Rumları) Pontus’tan, Anadolu’nun diğer Hristiyan Rum topluluklarıyla beraber “memleketleri” kabul edilen Yunanistan’a  sürüldü. Birçok Pontus Rum’u 1916-23 yılları arasında Anadolu’da Osmanlı Türkleri ve ardından Kemalistler tarafından öldürüldü. Bu dönemden sonra, bilhassa Sovyetler Birliğinin dağılışını takip eden yıllarda (Aralık 1991), Pontus Rum kökenli birçok insan Eski Sovyetler Birliği topraklarından Yunanistan’a göç etti.

Bu makale 18.yy’dan itibaren Pontus Rumlarının anavatanları Pontus’tan ve Karadeniz çevresinden Yunanistan’a yeniden yerleştirilmesi ve Pontus Rum diasporası hakkında İngilizce yazılmış saygın kaynaklardan edinilen bilgileri (bazen Kazakistan gibi orta Asya’daki eski Sovyet Cumhuriyetleri’ne de değinerek) özetlemektedir. İlgili okuyucunun Pontus’tan ne kadar Pontus Rumu’nun göç ettiğini daha iyi kavraması için daha iyi bir özet sunmak amaçlanmaktadır. Literatürde Pontus Rumları hakkında yapılan popülasyon modelleri genellikle değişken değerlerde tahminlerden ibarettir, bu hususta daha güvenilir popülasyon modellemelerinin tayin edilmesi hedeflenmektedir. Detaylı popülasyon istatistikleri de ayrıca analiz edilmektedir. 1928’de yapılan ve Rum göçmenlerin sayısını, Anadolu Kafkas gibi köken bilgilerini kaydeden Rum nüfus sayımı ve Konstantinopolis Ekümenik Patrik’i tarafından yapılan Anadolu ve Trakya’da yapılan 1910-12 Rum topluluk araştırması içeriğe dahil edilmiştir. Osmanlı Türkleri’nin 19.yy ve erken 20.yy’da kendi vatandaşları hakkında topladığı popülasyon bilgileri birçok kısıtlılık içerdiği ve modern anlamda nüfus sayımı sayılamayacağı için kullanılmamıştır. (Not 2)

Ne yazık ki, farklı zamanlarda farklı bölgelerde yaşamış veya 1916-23 yılları arasında can vermiş olan Pontus Rumlarının gerçek sayısını asla öğrenemeyeceğiz.

Rusya’nın Büyük Katerina’sı (2. Katerina)

1763’te, yani 2. Katerina (1762-96) döneminde Gümüşhane’den (güney Trabzon, Figür 1) yola çıkan yaklaşık 800 Pontus Rumu ailesi Kafkaslara ulaştılar. Bugünkü Ermenistan’ın kuzey sınırındaki maden yataklarında çalıştılar. Peşi sıra Transkafkasya’da (Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan) ve 18-19.yy’da devam eden göçle Kuzey Kafkasya’da yeni köyler kurdular. 1775’de, Katerina Rus ordusuna hizmet veren Ege adalarından göç etmiş Rumların, Yunanistan, Bulgaristan ve Moldova’dan göç etmiş çiftçilerle birlikte Kırım’a yerleşmesine izin verdi. 1778-79’da, Katerina Kırımlı Rumların Mariupol ve modern Ukrayna civarına yerleşmesine yardımcı oldu. Kırımlı Rumlar Türkçenin Tatar dialektiğinde, ya da Rumca konuşuyorlardı. Bu iki grup aynı dönemlerde farklı bölgelere yerleştirildi. (Manuylov 2015)

Resim 1: Karadeniz Bölgesi (Kaynak Google Maps 2018)

19.yy’da Türk-Rus Savaşı

1813’te 120 kadar Pontus/Anadolu Rum ailesi Gürcistan’da Tiflis civarın yerleşti. Göç dalgası 1828-29’daki Türk-Rus savaşında Gümüşhane ve Erzurum tarafından 42 000 Pontus Rumunun Rus birliklerini takip ederek Anadolu’dan çıkmasıyla başladı (Xanthopoulou-Kyriakou 1991).

1856’dan 1866’ya kadar (Kırım Savaşı’nı takiben) 60 000 kadar Pontus Rumu Trabzon ve Erzurum bölgelerinden Güney Rusyadaki Kuban ve Stavropol bölgesine göç etti. 19.yy’ın son dekadlarında, özellikle Türk-Rus Savaşı yıllarında, binlerce Pontus Rum göçmen Kafkaslara, bilhassa henüz yeni Rus hakimiyetine giren Kars bölgesine yerleşti. (Figür 1) (Karpozilos 1999). (1877-78 Türk-Rus Savaşı’ndan sonra Rusya Kars Bölgesi’ni Osmanlı İmparatorluğundan kopardı.)

Xanthopoulou-Kyriakou (1991) erken 20.yy’a kadar göç hızının (Transkafkasya dahil) kademeli olarak azaldığını belirtir. Bu göçmenler genellikle mevsimlik işçi olarak gelip kalıcı yerleşenlerdi. 20.yy başında sadece Kafkaslardaki Rum sayısı 150 000’e ulaşmıştı.

Eskiden Sovyetler Birliğine dahil (Sovyetlerin 1991’deki çöküşünden itibaren) Kafkaslar, Kazakistan, Rusya ve Ukrayna’daki nüfus sayım modellerinin Rum kökenli insanların sayısını düşük tahmin ettiğine inanılıyor. Genellikle “kültürel olarak asimile” olmuş Rum kökenli insanlar nüfus sayımlarında Gürcü, Rus vs gibi Rum olmayarak raporlanırdı. (Not 3)

Rusya’nın ilk genel (Finlandiya’nın hariç tutulduğu) nüfus sayımı 1897’de yapıldı ve 207 500 Rum kayıtlarda yer aldı. Ne yazık ki, uyruk, etnisiteye göre değil ana dile göre belirleniyordu. Bu nedenle büyük ihtimalle etnik Rumların düşük belirlendi. Bu nüfus sayımı 105 200 Rumu Kafkaslarda, ki bunların 32 600’ü Kars’taki [Pontus] Rumlarıydı (Zapantis 1982).

Popülasyon, Sürgün ve Amele Taburu(1910-18)

1910-12 yıllarında, Konstantinopolis Ekümenik Patriği’nin yaptırdığı Anadolu ve Trakya’daki Rum toplulukları “araştırmasına” dayanan Pontus’ta en az 416 000 Rumun yaşadığını gösteren çok güçlü kanıtlar vardır (Not 4). Modern Gürcistan, Rusya ve Ukrayna topraklarında aynı dönemde ne kadar Pontus Rumunun yaşadığını tahmin etmekse güçtür. Hasiotis’in (1997) Voutira’da (2011) belirttiğine göre, Ekim 1917’deki Rus devriminden önce, 250 000’i Pontus olmak üzere 450 000 Rumun Rus İmparatorluğu’nda yaşadığı düşünülmekte.

1. Dünya Savaşı sırasında, 1916 yılının baharından sonra Rus ordusu Anadolunun kuzey doğu köşesini (Trabzon bölgesini de içerecek şekilde) işgal ettiğinde, binlerce Osmanlı Türkü işgal edilmiş topraklardan batıya doğru kaçtı. Osmanlı yetkilileri eğer Ortodoks Hristiyanları askeri göreve kaydolmaz (i.e. amele taburuna katılmaz, bkz: Not 5) veya askeri görevini terk ederse, mensubu olduğu topluluğun bu suçtan sorumlu tutulacağını duyurdu. Bu sayede Osmanlı Türkleri Hristiyan köyleri yakıp yıkmak için bir gerekçesi oldu, karşılığında bunun birçoğu için anlamı intikamdı (Clark 2006)

!916 Aralık ayında, iddia edilene göre “askeri sebeplerden ötürü”, Osmanlı savaş bakanı Enver Paşa, Rum topluluklarının Anadolu’nun Karadeniz kıyılarından alınıp Rus hattına yerleştirilmesini emretti. Alman diplomatlar çetin geçen kış ve yeterli tedariğin sağlanamaması nedeniyle bu hamlenin çok büyük bir kayba sebep olacağını fark ettiler (Hofmann 2011). Örneğin, o zamanların Amasya Rum Ortodoks Metropoliti 30 000 Rum’un Samsun bölgesinden Ankara vilayetine gönderildiğini belirtir. Boşaltılmış köylerin yağmalanarak yıkılmıştır ve göç ettirilen konvoyların saldırıya uğramış, kadın ve çocukların öldürülmüştür (Akçam 2012).

Binlerce Rum bu sürgünde hayatını kaybederken, hayatta kalanlar Rus sınırını geçerek hayatta kaldı veya silahlanarak dağlara gerilla gruplar kurmaya çıktı. Gerillalar tedarik için Müslüman köylerini yağmalarken, Türk askerlerinden uzakta tehlikeli varlıklarını sürdürdüler. Anadolu’da Rus hattının her iki yanında da Rumlar birçok zorlukla mücadele etti: Osmanlı tarafında sürgün edilirken, Rus tarafında, Rusların çekildiği zamanda olabilecek şeylerden korktular. Osmanlı yönetimindeki cezalandırmaların dışında, Anadolu’da yaşayan köylüler I. Dünya Savaşı yıllarında ve savaş sonrası dönemde Müslüman çeteler tarafından terörize edildiler (Doumanis 2013).

Pontus’tan Toplu Göç (1918-24)
Rusya’dan Yunanistan’a hareket

Rus ordusu doğu Pontos’tan (kuzey doğu Anadolu’dan) çekildiğinde ve Rusya’ya geri döndüğünde [1918’in ilk aylarında devrimci ateşin sancılarıyla tamamlanmıştı] tahmini 80 000 Rumun birliklere eşlik etti (Xanthopoulou-Kyriakou 1991). (Not 6.) Rus topraklarına vardıklarında, sözü edilen Pontus Rumları derin bir kıtlık ve salgın hastalıkla (aynı zamanda sosyal ve politik kargaşayla) mücadele ettiler. Büyük bir kısmı Novorossiysk, Rostov on Don ve Kuban bölgesindeki  (Rusya’da) (Figür 1), Sukhumi ve Gürcistan’ın iç bölgeleri ve Azov denizi çevresindeki şehirlerde ikamet etmeye başladı (Karpozilos 1999).

9. Dünya Savaşı’ndan sonra, Rum gerillalar ve sürgünden sağ kalanlar Pontus köylerinde geri döndü. 1919 Mayıs’ının ilk haftalarında, Mustafa Kemal (1934’ten sonra Atatürk ismini aldı) Osmanlı 9. Kolordu Kumandanlığı müfettişi olarak atandı. Düzeni geri temin etmek, dağılan Osmanlı kolluk gücünü toparlamak ve hükümete karşıtlarını engellemek üzere görevlendirilmişti. Ancak kendisinden direniş örgütlemesi [Anadoludaki işgalci kuvvetlere karşı] ve popüler Müslüman gerilla kuvvetleri toplaması bekleniyordu (Shaw ve Shaw 2002). 19 Mayıs 1919’da Kemal Samsuna ulaştı ve takip eden 2 sene içerisinde yerel çatışmalar şiddetlendi (Stanley 2007). (Bir yandan da 15 Mayıs 1919’da Yunan ordusu Anadolu’nun batı kıyısında yer alan Smyrna’ya [ÇN:İzmir] çıkmıştı.)

1919’da Kars ve Ardahan (Gürcistan sınırında) Osmanlı Türkleri tarafından işgal edildi. Bu olay Pontus Rumlarının idamdan kaçmak için Rusya’ya kitleler halinde kaçışına sebep oldu. Mayıs 1920’den Şubat 1921’e kadar, tahminen 53 000 Pontus Rumu Batum’dan (Figür 1) Yunanistan’a gitti. Bu topluluğun 3 çeyreğiKars ve Ardahan’dan gelen göçmenlerdi (Pratsinakis 2013; Vergeti 1991).

1920’deki Sovyet nüfus sayımı ülkede 203 000 Rumun yaşadığını kaydetti [Muhtemelen kültürel asimilasyon sebebiyle Rumların Gürcü, Rus veya Ukraynalı sayılmasından ötürü, sayı olması gerekenden düşük tespit edildi]. Bu sayıya Kırımdaki 23 800 Rum da dahildi [O dönem bağımsız bir cumhuriyetti] (Zapantis 1982).

1923 Mübadele

Lozan Antlaşması gereği Türk bölgesindeki Rum Ortodokslarının Yunanistan’a, ve çok daha az sayıda olan Yunanistan’daki Müslüman nüfusun Türk bölgesine gönderilmesini zorunlu kılan mübadele 30 Ocak 1923’te mevcut durumu meşrulaştırdı. Ağustos 1922’den sonra, Yunan orduları Anadolu’da mağlup edilince, Anadolu ve Doğu Trakya Rumları Mustafa Kemal’in yaklaşan ordusundan kaçarak Yunanistan’a göç etmek zorunda bırakıldı. Lozan Antlaşması, Yunanistan’a halen göç etmemiş olan Rumlara zorunlu nüfus değişimi uygulamasını getirdi (Klapsis 2014).

1924 sonunda geride kalan Anadolu Rumlarının neredeyse tamamı memleketlerini terk etti ve binlercesi Yunanistan’a ulaşana kadar hayatını yitirdi. “Memleketleri” gibi görünen Yunanistan’a ulaştıklarında, Pontus bölgesinden Rumlara Pontus Rumları dendi ve diğer Rumlar “bir şekilde onları kabul ettiler.” Yunanistan’daki yeni hayatları birçoğunun zor koşullar yüzünden hayatını kaybedeceği başka bir mücadele oldu. Rusya’nın hemen yanında Ukrayna’da ve Kafkaslarda yaşamaya devam birçok Pontus Rumu da vardı. 1926 Sovyetler Birliği nüfus sayımına göre (Tablo 1),  213 700 Rum (muhtemelen gerçek rakamdan düşük bir tahmin) Sovyet Cumhuriyetlerinde yaşıyordu.

Tablo 1: Sovyet nüfus sayımlarında Rum nüfus verileri

Sene	Rum nüfusu
1929	213 700
1939	286 600
1959	309 300
1970	336 900
1979	342 000
1989	358 000

Kaynak: Nionidou ve Saunders (2010, s 1480)

1928, Yunanistan’da Pontus Rumları

Birçok Pontus Rumu 1916-23 yılları arasında öldü (Not 7). Hayatta kalanlar bu süreçte Anadolu’yu çoğunlukla Yunanistan ve Sovyetler Birliği için terk etti, ancak Amerika Avrupa ve İran’a seyahat edenler de vardı. Tablo 2 1928’deki Yunan nüfus sayımına dayanarak Yunanistan’daki göçmen sayılarıyla ilgili sağlam kanıtlar [bu süre zarfından Yunanistan’da doğmuş çocuklar da dahil edilmekte] içermektedir.[1923-28yılları arasında, askerlik çağındaki birçok erkeğin tutuklanması sebebiyle doğal bir nüfus artışı gerçekleşemediği için göçmen sayısı aşağı yukarı sabit kalmıştır. Topluluklar içerisindeki ölüm oranı kötü yaşam şartları nedeniyle yüksek seyretmiştir (Klapsis 2014).] Tablo 2’de görüldüğü üzere, Pontus Rum göçmeni nüfusu 182 000’den biraz daha fazla ölçüldü (ki gerçek değerinden düşük bir tespit), kendi kökenini Kafkaslar olarak belirten yaklaşık 47 000 göçmenin neredeyse tamamı Pontus kökenliydi. Anadolu ve Trakya Rumları gibi Kafkas göçmeni Pontus Rumlarının da dahil edilmesiyle 230 000’i aşan bir tahminin daha gerçekçi olduğu söylenebilir (Vergeti 1991). Tabii ki, kayıp olan veya nüfus sayımında raporlanmayan bir çok insan olduğu gibi, kendisini göçmen olarak addetmeyen bir çok göçmenin de olması beklenebilir.

Tablo 2: Göçmen sayısı ve kökenleri, 1928 Yunan nüfus sayımı

Kökeni	Nüfus
	Ağustos-Eylül 1922’den önce gelenler	Ağustos-Eylül 1922’den sonra gelenler	Toplam
Asya Minör	37,728	589,226	626,954
Pontus	17,528	164,641	182,169
Kafkasya	32,421	14,670	47,091
Rusya	5,214	6,22135,349 229,578	11,43539,458 256,635
Konstantinopolis	4,109
Trakya	27,057
Bulgaristan	20,977	28,050	49,027
Diğer bölgeler	6,858	3,222	10,080
Toplam	151,892	1,070,957	1,222,849

Kaynak: Yunanistan İstatistik Yıllıkları (1930, s.41)

Kafkaslardan Yunanistan’a 1919-20’de göç eden Pontus göçmenleri, Doğu Trakya’ya gönderilmiş, daha sonra Ağustos 1922’de Yunanistan’a geri dönmüşlerdi. Bu nedenle kayıtlara büyük ihtimalle  Trakya göçmeni olarak geçmişlerdi. Vergeti’ye göre 1920’de Anadolu ve Sovyetler Birliğinden 400 000 (iyimser görünen bir tahminle) Pontus Rum göçmeni vardı.

Eski Sovyetler Birliğinde Rumlar: 1930-40

1930ların başlarında, Mariupol Ukrayna’da yaklaşık 97 000 Rumun olduğu düşünülmekte. Bu Rumlar muhtemelen Pontus kökenli değillerdi. Gümüşhane bölgesinden gelen büyük kitlenin yerleştiği Rusya’daki Rostov on Don bölgesinde yaklaşık 100 000 Pontus Rumunun yaşadığı tahmin ediliyordu (Dawkins 1937; Mackridge 1991).1939 Ocak Rus nüfus sayımına göre Sovyetler Birliğinde Rum kökenli yaklaşık 286 6000 insan bulunmaktaydı (muhtemelen düşük bir tahmin).

1929-39 yılları arasında, yaklaşık 50 000 Rum Sovyetler Birliği’nden Yunanistan’a gitti (Voutira 2011). Kuban bölgesinden Stavropol’a (Rusya) kadar ve Kars bölgesindeki Rumlar Pontus kökenliydi. (Pratsinakis 2013).

1944-49 Sürgünleri

Haziran 1944’te toplam 15 000 etnik Rum [muhtemelen Pontus Rumu] Kırım’dan sınır dışarı edildi [o dönem bağımsız bir cumhuriyetti] (Hionidou ve Saunders 2010). Simultane olarak, 16 400 Rum [Pontus Rumu olduğu düşünülen] Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan’dan sürülüp, orta Asya’daki eski Sovyet Cumhuriyetleri içerisinde dağıtıldı (Bougai 1996).

1946’da, Güney Rusya’nın Kuban bölgesinde büyük bir Pontus Rum kitlesi Kazakistan’a sürülmüş, birçoğu sürgün yolunda ölmüştü. 1949’da Kafkaslardaki yaklaşık 100 000 Pontus Rumu orta Asya cumhuriyetlerine sürüldü. Aynı zamanda, Kuban’daki Krasnodar’da kalan son Pontus Rumları da sınır dışı edildi (Agtzidis 1991). (İlginç bir şekilde, Stalin döneminde Ukrayna’nın Donetsk bölgesindeki Mariupol Rumları sürgün edilmedi (Kaurinkoski 2010).)

 

Rusya/Kafkaslardan Yunanistan’a Dalga: 1980-1990

Sovyetler Birliği’nde 1926’dan 1989’a kadar Rum nüfusunda sabit bir artış vardı (tablo 1). Sayımlarda raporlanan Rumların birçoğunun Pontus kökenli olduğuna inanılıyor. 1989 Soveyler Birliği sayımında (tablo 3) Gürcistan, Rusya ve Kazakistan’daki Rum’un birçoğunun Pontus kökenli olduğu düşünülmekte.

Yunanistan’da, Yurduna Geri Dönen Rumlar (Repatriated Greeks) Genel Sekreterliği tarafından yapılan araştırma sonucunda, 1987-2000 yılları arasında Eski Sovyetler Birliği’nden gelip Yunanistan’da kalan Rum sayısı yaklaşık 153 000 bulundu. [Çoğunluğu Pontus kökenli.] Bu yüzyılla beraber, göçmen sayısı “damla damla değişmeye” başladı. 153 300 sayısı oldukça düşük bir tahmindi çünkü araştırmaya katılım zorunlu değildi (Vergeti 2010-11). Rumların %50’den fazlası Gürcistan’dan, %20 kadarı Kazakistan’dan, Yaklaşık %15’i Rusya’dan ve % 3 Ukrayna’dan gelmişti (Diamanti-Karanou 2003).

Tablo 3: Sovyetler Birliği’nde yaşayan Rum nüfusu, 1989 sayımı

 

Sovyetler Birliği	Rum Nüfusu
Ukrayna	104,000
Gürcistan	100,000
Rusya	80,500
Kazakistan	49,900
Diğer	23,600
Toplam	358,000

Kaynak: Hasiotis (1997) in Pratsinakis (2013).

Pontus Rumlarının Güncel Dağılımı

Yunanistan

Yunanistan’da yaklaşık 11 milyon insan yaşamakta (2011 Yunanistan nüfus sayımı). Pontus Rum kökenli insanların sayısı bilinmiyor. Sjöberg’in (2017, s. 111) belirttiği üzere, Lampsidis’e (1986) göre Yunanistan’daki Pontus Rum kökenli insan sayısı iyimser bir tahminle yaklaşık 1 milyondur. Yunanistan’daki Pontus Rumu ve Pontus Rum diasporasının toplam sayısı 1.8 milyonu bulmaktadır, ancak Sjöberg bu sonuca nasıl ulaşıldığının kesin olarak söylenemediğini belirtmiştir. “Anlaşılan o ki” iyimser bir tahminle diasporada Pontus Rum kökenli yaklaşık 800 000 insan bulunmakta.

Vergeti’ye (1991) göre Pontus Rumlarının cezalandırıldıkları zamanlarda Amerika’ya göçleri de oldu. 1950’lerde, Yunanistan’dan Amerika, Avusturalya ve Batı Avrupa’ya göçler vardı.

Kültürel bir perspektifle yaklaşıldığında,  Yunanistan’dan aktif 238 Pontus Rum derneği ve kurum başına en az 100 aktif üye bulunmaktadır (Vergeti 2010-11).

Pontus Rum Diasporası

Diasporadaki aktif Pontus Rum dernekleri şu ülkelerde bulunmaktadır: ABD, Almanya, Avusturalya, Belçika, Gürcistan, İngiltere, İsviçre, Kanada ve Kıbrıs.

ABD

ABD nüfus sayımı bürosuna göre, 2016’da ülkede Rum kökenli 1 278 200 insan olduğu tahmin ediliyor, ki muhtemelen gerçek rakamdan düşük bir tahmin (https://factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.x html?pid=ACS_16_1YR_S0201&prodType=table     viewed July 2018)

Boston, Canton Ohio, Clearwater Florida, Cleveland Ohio, Chicago, New York, Norwalk Connecticut ve Philadelphia ‘da aktif Pontus Rum derneği bulunmaktadır.

2012’de New York-Newark-Bridgeport’ta 202 300 Rum kökenli insan olduğu tahmin edilmekte (2010–12 American Community Survey, 3-Year Estimates).

Bu rakam Yunanistan dışında Rum kökenli insanların toplandığı en büyük merkez olduğu anlamına geliyor. (Not 9) Kaçının Pontus Rum kökenli olduğu bilinmiyor.

Almanya

2016 Alman nüfus sayımına göre Rum geçmişli insan sayısı yaklaşık 443 000’dir. Rum kökenli kaç insanın Alman şehirlerinde yaşadığını saptamak oldukça güçtür. Köln, Dortmund, Düsseldorf, Münih ve Stuttgart’ta en azından aktif Pontus Rum derneklerinin olduğu bilinmektedir.

Avusturalya

1950 ve 1960’larda Avusturalya’ya dalgalar halinde Rum göçleri yaşandı. 2016 Avusturalya nüfus sayımına göre yaklaşık 420 000 kişi Rum kökenli tespit edildi. 162 100 kişinin Rum kökenli olarak belirlendiği Greater Melbourne bölgesi bu topluluğun en yoğun olduğu yerdir. (https://profile.id.com.au/australia/ancestry?WebID=260         viewed     July 2018).İyimser bir görüşle yaklaşık 42 000 kişinin Pontus kökenli olduğu düşünülmektedir (not 8).

Belçika

Resmi Belçika verilerine göre ülkede 17 000 Rum yaşamaktadır, ancak bu sayıya Belçika vatandaşı olan Rumlar dahil edilmemiştir. (www.mfa.gr/brussels/en/greece/greece-and-belgium/greek-diaspora.html updated December  2013, viewed  July 2018). Brüksel’de aktif bir Pontus Rum derneği bulunmaktadır.

Ermenistan

2011 Ermenistan nüfus sayımına göre, ülkede etnik kökeni Rum olan 900 yaşayan bulunmaktadır. Bu etnik Rum popülasyonun büyük bir çoğunluğu Pontus kökenlidir. (Dr Marina Mkhitar, kişisel irtibat, Temmuz 2018)

Gürcistan

Tablo 4 1926’dan 2002’ye kadar Gürcistan’da yaşamış etnik Rum nüfusunu göstermektedir. 1990’larda Kıbrıs ve Yunanistan’a olan göçlerle birlikte 1989’daki 100 000 kişi tahmininden 2002’deki 15 200’e (bu sayı muhtemelen Abazya Özerk Bölgesi ve Güney Osetya’yı içermemektedir) kadar şiddetle düşmüştür. 2014’teki Gürcistan nüfus sayımında Rum nüfusu 5 500’e düşmüştür (Abazya Özerk Bölgesi ve Güney Osetya’yı içermemektedir).

Tablo 4: Gürcistan’da etnik Rum popülasyonu, 1926’dan 2002’ye

Yıl	1926	1939	1959	1969	1979	1989	2002
Rum nüfusu	54.100	84.600	72.900	89.200	95.100	100.300	15.200

Kaynak : Manuylov (2015, s. 34)

İngiltere ve Galler

2011 BK nüfus sayımına göre İngiltere ve Galler’de Rum kökenli yaşayan sayısı yaklaşık 35 000’idr (düşük bir tahmin). Bu rakam Kıbrıs Rumları’nı içermemektedir. Bu veri coğrafi olarak Rum sayısının 200 veya fazlası olduğu bölgeler için toplanmıştır. (http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/search/result/?q=Greek%20population viewed July 2018.) Aktif olarak, İngiltere Pontus Topluluğu (Pontian Society of England) isimli bir oluşum da vardır.

Kanada

2016’daki nüfus sayımında Rum kökenli 271 400 insan tespit edilmiştir. Rum nüfusu Toronto ve Montreal’de yoğunlaşmış ve Pontus Rum dernekleri her iki şehirde de aktiftir.

Kazakistan

1989 Sovyetler nüfus sayımına göre, Kazakistan’da 49 900 insan yaşamaktadır (Tablo 3). 1999 ve 2009 Kazakistan nüfus sayımlarına göre, Rum popülasyonu, Yunanistan’a göçler sonrası sırasıyla 12 700’e ve 9 000’e düşmüştür. Kazakistan’daki Rumların birçoğunun kökeni Pontus’a dayanmaktadır.

Kıbrıs

Pontus Rumlarının Kıbrıs Cumhuriyeti’ne göçü 1990’ların başında başlamış ve günümüzdeki nüfusu 25000-30000 arasındadır. (Zoumpalidis 2017)

Rusya

2010 Rus nüfus sayımına göre, 42 500’ü Rumca (Demotic Rumca, Pontus Rumcası ve Mariupol Rumcası) konuştuğu bilinen 85 600 Rum tespit edilmiştir. Günümzde Rusya’da 20 ila 23 bin arası Pontus Rumcası konuşan insan olduğu tahmin edilmektedir. ( Dr. Anton Popov, 2016 kişisel irtibat) 85 600 kişinin büyük çoğunluğunun Pontus orijinli olduğu düşünülmektedir.

Ukrayna

2001’de yapılan nüfus sayımına göre 91 500 Rum uyruklu yaşayan tespit edilmiş, bu toplamın %852inin Donetsk bölgesinde (Donetsk ve Mariupol dahil) yaşadığı kayıtlara geçmiştir. Popülasyonda Pontus orijinliler azınlıktadır. Geçmişte veya günümüzde Ukrayna’da kaç insanın Pontus kökenli olduğunu tahmin etmek oldukça güçtür. Bir sonraki nüfus sayımının 2020’de yapılması planlanmaktadır.

 

Sonuç

Yunanlılar İ.Ö. 7.yy’da Pontus’ta koloniler kurdular, ve bu koloniler 2500’yi aşkın bir süredir, kendilerine has kültürlerini 20.yy’ın başlarına kadar muhafaza edebildiler. 1916-23 yılları arasında Osmanlı Türk yetkililer ve ardından Anadolu’nun Hristiyan topluluklarına (Ermeniler, Süryaniler ve Rumlar) karşı olan Kemalistler tarafından öldürüldüler. Yunanistan ve Türkiye’nin tarafları olduğu Nüfus Mübadelesi antlaşması gereği 1924’te Hristiyan Pontus Rumları memleketlerini terk etmeye ve sözde “ana vatanları” olan Yunanistan’a göç etmeye zorlandılar. Birçoğu daha önceki zamanlarda Kırım, Gürcistan ve Rusya’nın Karadeniz kıyılarına göç etmişti, ve bu topluluklar 1924’te Kazakistan gibi Sovyetler Birliği bünyesindeki orta asya cumhuriyetlerine yeniden yerleştirildi. 1990’lar itibariyle birçoğu eski Sovyetler Birliği topraklarından Yunanistan’a göç etti. Kökeni Pontus Rumlarına dayanan birçok insan Yunanistan dışında yer alan ve halen birçok aktif derneği bulunan Pontus Rum diasporasına katıldı.

Diaspora ve Yunanistan’daki Pontus kökenli insanların sayısını belirlemek için bir araştırmaya gereksinim vardır. New York ve onu takip eden Melbourne Yunanistan dışında Rum kökenli en çok insanı barındıran şehirlerdir, bu nedenle diasporadaki Pontus Rum kökenli insanların toplandığı en büyük merkezler olma ihtimalleri vardır.

Notlar

Not 1: Görüşmeler İsviçre’nin Lozan kentinde 1922’de başladı, 30 Ocak 1923 itibariyle, Yunanistan ve Türkiye’deki Ortodoks Rumlarla Müslüman Türk toplulukların mübadelesine karar verildi. Yakın doğuda barış ortamının yeniden sağlanması, ülke sınırlarının belirlenmesi ve Osmanlı İmparatorluğu’nun nihai çözülüşü amacıyla devam eden görüşmeler 24 Temmuz 1923’te Lozan Antlaşması’nın imzalanmasıyla sona erdi. Konstantinopolis’teki Rumlar ve Batı Trakya’daki Müslümanlar mübadeleden muaf tutuldu. İmroz (ÇN:Gökçeada) ve Tenedos’ta (ÇN:Bozcaada) yaşayan Ortodoks nüfus da Lozan Antlaşması’nda belirtildiği üzere mübadeleye dahil edilmedi (Hirschon 2003). Yerlerinden edilen Rumlar İstanbul’da salgın hastalıkların kol gezdiği göçmen kamplarına getirildi, birçoğu Yunanistan yolunda hayatını kaybetti (Clark 2006).

Not 2: Türkiye’de tam teşekküllü ilk nüfus sayımı 1927’de yapıldı. Osmanlı popülasyon “tespiti” geleneğinin devamı niteliğindeydi ve öncelikle erkek nüfusa odaklanmıştı. Sonuç olarak, nüfusun tamamını göstermeyen düşük sonuçlar elde edildi. Ayrıca doğu vilayetlerinde detaylı bir inceleme gerçekleştirilemediği için zayıftı.

Not 3: Kişilerin kendini Rum ve Pontus Rum kökenli olarak ifade etmesi tamamen kişisel bir tercihtir. Aktif Pontus Rum kültür dernekleri Pontus kültür mirasını korumamızda bizlere yardımcı olmaktadır.

Eski Sovyetler Birliği’nde insanların etnik orijinleri birçok resmî dökümanda ayrıntılı olarak belirtilirdi. Karışık etnik kökene sahip bir çocuk 16 yaşına geldiğinde ebeveynlerinin milliyetleri arasından kendi milliyetini belirleme hakkına sahipti. 20.yy’ın ikinci yarısında yaşamakta oldukları cumhuriyete göre birçoğu Gürcü, Rus veya Ukrayna uyruklarını seçti (Kaurinkoski 2010). Bu nedenle Rum kökenli bazı insanların nüfus sayımlarda tespit edilemediği düşünülüyor.

Her Rum’un Sovyet vatandaşlığı yoktu. Sovyet pasaportuna sahip olamayan insanların arasında Yunanistan vatandaşlığında olanlar ve Sovyet yetkililerine kendini Rum olarak tanıtan vatansız insanlar vardı (Pratsinakis 2013).

Not 4: Konstantinopolis Ekümenik Patriği tarafından Anadolu ve Trakya’da 1910-12 yılları arasında yapılan Rum nüfusu “araştırmasına” dayanarak Alexandris (1999)  Anadolunun Kastamonu, Sivas ve Trabzon olmak üzere kuzey vilayetlerinde 397 164 Rumun yaşadığını söyler. Bu araştırma Sivas’ın daha düşük profilli yerleşim yerlerini, Kars [Kafkasya] veya Artvin’deki (Anadolu’nun Kuzay doğu köşesi, Gürcistan sınırı) Rumları dahil etmemişti.  Ayrıca, Niksar ve Şebinkarahisar Rum Ortodoks Piskoposluğu tarafından toplanan veriler de eksik değerlendirilmişti. Soteriadis’i (1918) kaynak alarak Sivas sancağından 7 702 ve Alexandris’i (1999) kaynak alarak Akdağ Maden kazasındaki (Yozgat sancağında, Anakara vilayetinde) 11 145 Rumu da dikkate alarak 397 164 sayısını 416 011’e yükselttim. Bu nedenle minimum “çalışan model” olarak en az 416 000 Pontus Rumunun I. Dünya Savaşı’ndan önce Kuzey Anadolu’da yaşadığı söylenebilir.

416 000 tahmini Kafkasya, Rusya veya Ukrayna ve Karadeniz çevresinde I. Dünya Savaşı öncesinde yaşamış olan Pontus Rumlarını ihtiva etmemektedir. Kaç Rumun nüfus sayımlarından kaçındığı, ya da Pontus Rumları içindeki Kripto Hristiyanlar gibi henüz aydınlatılamamış  noktalar olduğunu da belirtmek gerekir.

Not 5: I. Dünya Savaşı’nda amele taburlarındaki askerlerin büyük bir çoğunluğu eline silah vermek için “güvenilmez” kabul edilen gayrimüslimlerdi. Bu taburlar yapı işleri, yolların onarımı, hatlara materyal sevkiyatı ve tarım gibi manuel görevlere sahipti. Kötü yaşam ve çalışma koşullarıyla bilinirdi. Firar oldukça sıktı. Kafkas cephesindeki Sarıkamış yenilgisinden sonra, Osmanlı Savaş bakanı Enver’in Şubat 1915’te verdiği emre göre Ermenilerin herhangi bir silahlı görevde bulunması yasaklandı. Gayrimüslimlere Osmanlı Rumları (Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan etnik Rumlar), Ermeniler, bazı Süryaniler ve Yahudiler dahildi. Taburlarda Müslüman birlikler de yer alırdı, e.g. 1. Kolordu (Temmuz-Ağustos 1915) dahilindeki amele taburunun 25 000 askerinin %19’u Müslümandı (Beşikçi 2012).

Not 6: 1918’in ilk aylarında Rus ordusunun kuzeydoğu Anadolu’dan çekilmesi Rumlar açısından çok ciddi sorunlara neden oldu, Trabzon bölgesindeki 30 000 Rum Rus ordusuyla eşliğinde topraklarını terk etmeye zorlandı. Dönemin Trabzon Avusturya konsolosu Kwiatkoowski’ye göre göç edenlerin 8000 kadarı şehirde yaşıyordu (Photiadis 1987).

Not 7: 1928 Yunanistan nüfus sayımına göre Yunanistan’a 1 221 849 göçmen girmişti. Bu nüfus modeli yüksek ölüm oranlarını veya 1928 sayımından önce başka ülkelere göçmüş binlerce insanı incelememiştir (Pentzopoulos 1962). 1928’den önce, 66 000 Rum göçmen Barı Avrupa, ABD veya Mısır’a yerleşirken, 1922 ve 1928 yılları arasında Yunanistan’da 75 000 göçmenin vefat ettiği tahmin ediliyor (Kitromilides ve Alexandris 1984-85). Yunanistan’a giren göçmenlerin gerçek sayısı bilinmemekle birlikte, 1.25 ila 1.4 milyon insan olduğu tahmin ediliyor (Hirschon 1998).

1922 Ağustos ayındaki Yunan ordusunun yenilgisinden sonra, Hristiyanların “amele taburlarında” zorunlu askerlik uygulaması üzerinden Türkler sivil Rum kayıplarını abartmıştır. Erişkin erkek kaybı, Yunanistan’a gelen göçmen nüfusundaki demografik dengesizlik sayesinde oldukça aşikardır (Pentzopoulos 1962; Hirschon 1998).

1916-23 yılları arasında vefat eden Pontus Rumlarının gerçek sayısını asla bilemeyeceğiz. Kişisel tahminim en az 200 000 insanın kaybedildiği yönünde. Sjöberg (2017, s.46-47) genellikle alıntılanan nüfus modellerindeki yanlışlıkları detaylandırmıştır.

Not 8:  2016 Avusturalya nüfus sayımına göre yaklaşık 420 000 insan Rum kökenli olduğunu belirtmiştir. Tabii ki, seçim günü yurt dışında olan Rumlar bu sayıya dahil olamamıştır. (Nüfus sayımı kurallarınca kişi başına 2 akraba deftere işlenebiliyordu.) “Kaba bir tahminle” Avusturalya’daki Rumların %10’u Pontus kökenli olsa, yaklaşık 42 000 kişinin Pontus kökenli olduğu düşünülebilir.

Not 9: Boston-Worcester-Manchester 2012 tahminlerine göre 96 870 insan Rum kökenlidir. Chicago-Naperville-Michigan City 2012 tahminlerine göre 93 600 insanın Rum kökenli olduğu düşünülmektedir (2010-12 American Community Survey, 3-Year Estimates).

Yazar

Yazar Pontus Rum kökenli bir Avustralya vatandaşıdır, kökenini büyük büyük anne ve babalarına kadar dayandırabilmektedir. Ebeveynlerinin ailesi 1918’de geri çekilen Rus ordularıyla birlikte Trabzon’dan göç etmiştir. Ardında 1939’da hem anne hem de baba tarafının aileleri ve birçok akrabaları Gürcistan’dan ayrılarak Yunanistan’a göçmüştür. 1953’te yazarın ailesi Avusturalya’ya göç etmiştir.

Teşekkürler

Yazar, makale taslak aşamasındayken anlayışlı yorumları ile katkıda bulundukları için Michael Bennett, Russell McCaskie ve özellikle Effie Voutira’ya müteşekkirdir. Tüm hatalar yazarın sorumluluğundadır.

Kaynakça

Agtzidis, V 1991, ‘The persecution of Pontic Greeks in the Soviet Union’, Journal of Refugee Studies, vol. 4, no. 4, pp. 372–81.

Akçam, T 2012, The Young Turks’ crime against humanity: the Armenian genocide and ethnic cleansing in the Ottoman empire, Princeton University Press, Princeton, New Jersey, USA.

Alexandris, A 1999, ‘The Greek census of Anatolia and Thrace (1910–1912): a contribution to Ottoman historical demography’, in Ottoman Greeks in the age of nationalism: politics, economy, and society in the nineteenth century,

76. Gondicas and C. Issawi (eds), The Darwin Press Inc, Princeton, New Jersey, USA, pp. 45–76.

Beşikçi, M 2012, The Ottoman mobilization of manpower in the First World War: between voluntarism and resistance, Brill, Leiden, The Netherlands.

Bougai, N 1996, The deportation of peoples in the Soviet Union,  Nova Science Publishers Inc., New York.

Canefe, N 2001, ‘The legacy of forced migrations in modern Turkish society: remembrance   of   the   things   past?’,   Balkanologie,   vol. v,   no. 1–2,   18p,   at http://balkanologie.revues.org/index709.html.  Viewed May 2009.

Clark, B 2006, Twice a stranger: how mass expulsion forged modern Greece and Turkey, Granta Books, London.

Dawkins, RM 1937, ‘The Pontic dialect of modern Greek in Asia Minor and Russia’,

Transactions of the Philological Society, pp. 15–52.

Diamanti-Karanou,  P  2003,  ‘Migration  of  ethnic  Greeks  from  the  former  Soviet Union  to  Greece,  1990–2000:  policy  decisions  and  implications’,  Southeast European and Black Sea Studies, vol. 3, no. 1, pp. 25–45.

Doumanis, N  2013,  Before  the nation:  Muslims-Christian  coexistence  and  its destruction in late-Ottoman Anatolia, Oxford University Press, Oxford, UK.

Hasiotis, I (ed.) 1997, The Greeks of Russia and the Soviet Union: migrations and exiles, organization and ideology, (in Greek), University Study Press, Thessaloniki.

Hionidou,  V  &  Saunders,  D  2010,  ‘Exiles  and  pioneers:  oral  histories  of  Greeks deported from the Caucasus to Kazakhstan in 1949’, Europe-Asia Studies, vol. 62, issue 9, pp. 1479–1501.

Hirschon, R 1998, Heirs of the Greek catastrophe: the social life of Asia Minor refugees in Piraeus, Berghahn Books, New York.

Hirschon, R (ed.) 2003, Crossing the Aegean: an appraisal of the 1923 compulsory population exchange between Greece and Turkey, Berghahn Books, New York.

Hofmann, T 2011, ‘Γενοκτονία εν ροή — cumulative genocide: the massacres and deportations of the Greek population of the Ottoman empire (1912–1923)’, in The genocide  of the Ottoman  Greeks:  Studies  on  the  state-sponsored campaign of extermination of the Christians of Asia Minor (1912–1922) and its aftermath: history,  law,  memory, T.  Hofmann,  M.  Bjornlund, & V.  Meichanetsidis (eds), Aristide D. Caratzas, New York, pp. 39–111.

Karpozilos, A  1999,  ‘The  Greeks  in  Russia’,  in  The Greek Diaspora in  the  twentieth century, R. Clogg (ed.), St Martins Press, New York, pp. 137–57.

Kaurinkoski, K 2010, ‘Privileged co-ethnic Greek migrants from the former Soviet Union in the greater Athens area: reflections on individuals and collective integration  strategies  in  Greek  society’,  in  Co-ethnic  migrations  compared. Central and eastern European contexts, J.C. Zmegac, C. Vob, & K. Roth (eds), Otto Sagner, Munich/Berlin, pp. 119–27.

Kitromilides, PM & Alexandris, A 1984–85, ‘Ethnic survival, nationalism and forced migration: the historical demography of the Greek community of Asia Minor at the close of the Ottoman era’, Kentrou Mikrasiatikon Spoudon, [Centre for Asia Minor Studies], Athens, Bulletin 5, pp. 9–44.

Klapsis, A 2014, ‘Violent uprooting and forced migration: a demographic analysis of the Greek population of Asia Minor, Pontus and Eastern Thrace’, Middle Eastern Studies, vol. 50, no. 4, pp. 622–39.

Mackridge, P 1991, ‘The Pontic dialect: a corrupt version of ancient Greek?’,

Journal of Refugee Studies, vol. 4, no. 4, pp. 335–39.

Mango, A 2002, Atatürk: the biography of the founder of modern Turkey, The Overlook Press, New York.

Manuylov,  A  2015,  Russian  Greeks/Greek  Russians:  parameters  of  identity,  PhD thesis, Department of Social Anthropology, University of Bergen, Bergen, Norway.

Pentzopoulos, D 1962, The Balkan exchange of minorities and its impact upon Greece, Mouton & Co, Paris.

Photiadis, K 1987, The annihilation of the Greeks in Pontus by the Turks, Union of the Fighters for the Liberation of the Greek Lands Seized by Turkey, Germany.

Pratsinakis, E 2013, Contesting national belonging: an established-outsider figuration on the margins of Thessaloniki, Greece, PhD thesis, Institute for Social Science Research, University of Amsterdam, Amsterdam, The Netherlands.

Shaw, SJ & Shaw, EK 2002, History of the Ottoman empire and modern Turkey: vol. II: reform, revolution, and republic: the rise of modern Turkey, 1808–1975, Cambridge University Press, Cambridge.

Sjöberg, E 2017, The making of the Greek genocide: contested memories of the Ottoman Greek catastrophe, Berghahn Books, New York.

Soteriadis, G 1918, An ethnological map illustrating Hellenism in the Balkan peninsula and Asia Minor, Edward Stanford Ltd, London.

Stanley, BE 2007, ‘Trabzon’, Cities of the Middle East and North Africa: a historical encyclopaedia, ABC-CLO Inc, Santa Barbara, California, pp. 360–66.

Statistical Yearbook of Greece, 1930, (In Greek and French), General Statistical Service of Greece, Athens.

Tsetskhladze, G 2009, ‘The Black Sea’, in A companion to Archaic Greece, K.A. Raaflaub and H. van Wees (eds), Wiley-Blackwell, UK, pp. 330–45.

Vergeti, M 1991, ‘Pontic Greeks from Asia Minor and the Soviet Union: problems of integration in modern Greece’, Journal  of  Refugee  Studies,  vol. 4,  no. 4, pp. 382–94.

Vergeti, M 2010–11, ‘Waves of immigration of Greeks from the  former Soviet Union in the 20th century’, Phasis, vol. 13–14, pp. 435–41.

Voutira, E 2011, The ‘right to return’ and the meaning of ‘home’: a post-Soviet Greek diaspora becoming European?, LIT Verlag, Berlin.

Xanthopoulou-Kyriakou, A 1991, ‘The  diaspora of the  Greeks of the  Pontos: historical background’, Journal of Refugee Studies, vol. 4, no. 4, pp. 357–63.

Zapantis,    AL    1982,    ‘Greek-Soviet    relations,    1917–1941’,    Eastern    European Monographs no. 111, Boulder, Colorado, Distributed by Columbia University Press, New York.

Zoumpalidis, D 2017, ‘Changing attitudes: reconsidering the role of Turkish in the community   of   Pontic   Greeks   in   Cyprus’,   Journal   of   the   Anthropological Society of Oxford, vol. 9, no. 1, pp. 25–42.

 

YAZININ İNGİLİZCE ORJİNALİNİ OKUMAK İÇİN TIKLAYINIZ

The_Relocation_of_Greeks_from_Pontos

Kaynak : MavriThalassa